inside story, 10/06/20
Για την πανδημία και τις επιπτώσεις της έχουν ήδη γραφτεί πολλά και το βέβαιο είναι ότι θα γραφτούν ακόμη περισσότερα. Ελάχιστα όμως κείμενα συνδυάζουν τη διεισδυτική ματιά στα όσα βιώνουμε, με τον καίριο προβληματισμό για όσα έρχονται, στον βαθμό που το πετυχαίνει το νέο βιβλίο του Ξενοφώντα Κοντιάδη Πανδημία, βιοπολιτική και δικαιώματα: Ο κόσμος μετά τον Covid-19
Αυτές τις μέρες που υπάρχει ανάγκη για ξεκάθαρη ενημέρωση κι ανάλυση, το inside story προσφέρει όλα τα άρθρα γύρω από τον Covid-19Ο οδηγός του inside story για τον κορονοϊό ελεύθερα σε όλους τους αναγνώστες.
Το δοκίμιο του καθηγητή του Συνταγματικού Δικαίου και Προέδρου του Ιδρύματος Τσάτσου, μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις ΚαστανιώτηΤο βιβλίο στις εκδόσεις Καστανιώτη. Είχαμε την ευκαιρία να το διαβάσουμε και να συζητήσουμε σχετικά με τον συγγραφέα. Πυκνογραμμένο και αναλυτικό, επιχειρεί να αναδείξει τους τρόπους με τους οποίους η πανδημία λειτουργεί ως καταλύτης του νέου βιοπολιτικού παραδείγματος, αλλά και επιδρά στις κοινωνίες σε όλον τον κόσμο. Το κείμενο αναπόφευκτα εμπεριέχει βιωματικά στοιχεία, «όπως ο φόβος, η ανασφάλεια, η αγωνία για την πορεία των πραγμάτων, αλλά και η περιέργεια, η επιθυμία κατανόησης όσων καινοφανών συμβαίνουν». Συνεπής με τη δική του προγραμματική τοποθέτηση, ο καθηγητής προσπαθεί να ερμηνεύσει τα γεγονότα και ταυτόχρονα να τα «ξορκίσει».
Το βιβλίο δομείται σε πέντε κεφάλαια, που καλύπτουν μια ευρεία γκάμα ζητημάτων που σχετίζονται με όλες τις πτυχές της νέας βιοπολιτικής ρύθμισης που συνδέθηκε άρρηκτα με τη διαχείριση της πανδημίας. Από τις επιπτώσεις της στο κοινωνικό κράτος πρόληψης, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις μεταδημοκρατίες, έως τη συρρίκνωση των δικαιωμάτων και τις απειλές για την ιδιωτικότητα, τις συνέπειες στις εργασιακές σχέσεις και τις δημόσιες πολιτικές.
Τι ορίζεται ως βιοπολιτική;
Ο όρος βιοπολιτική, όπως αναδείχθηκε από τον Μισέλ ΦουκώΜισέλ Φουκώ, περιγράφει τις «τεχνικές ρύθμισης και διαχείρισης της ζωής, της αρρώστιας, της αναπαραγωγής, της επιθυμίας και του θανάτου των ανθρώπινων πληθυσμών» ή, με τα λόγια του ιδίου, τον τρόπο «με τον οποίο επιχειρήθηκε, από τον 18ο αιώνα και μετά, να εξορθολογιστούν τα προβλήματα που έθεσαν στην κυβερνητική πρακτική τα φαινόμενα που χαρακτήριζαν ένα σύνολο ζώντων συγκροτημένων σε πληθυσμό: υγεία, υγιεινή, γεννητικότητα, μακροζωία, φυλές…». Όπως σημειώνει ο κ. Κοντιάδης, η βιοπολιτική, κατά μία άποψη, αποσκοπεί στην πειθαρχική διαχείριση της βιολογικής ζωής από την πολιτική εξουσία, εν ονόματι μιας αποϊδεολογικοποιημένης αντίληψης της ασφάλειας και της ευημερίας, χρησιμοποιώντας τις νέες τεχνολογίες του ελέγχου και την προληπτική πειθάρχηση μέσω του φόβου.
Ο φόβος ως πρόσχημα για την περιστολή δικαιωμάτων
Στην εισαγωγή, ο κ. Κοντιάδης προοικονομεί το βιβλίο ως «μια συζήτηση με τον φόβο και για τον φόβο». Ο εύλογος φόβος για την υγεία μας αποδείχθηκε χρήσιμος για την, μερική έστω, αναχαίτιση της πανδημίας, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις λειτούργησε ως πρόσχημα για την περιστολή ατομικών ελευθεριών. Μπορεί στην παρούσα συγκυρία να βρεθεί μια «χρυσή ισορροπία» μεταξύ των δύο; «Πρόκειται για μια εξαιρετικά δύσκολη άσκηση. Οι σταθμίσεις που γίνονται δεν είναι οριστικές και εκ των προτέρων παγιωμένες» σχολιάζει στο inside story ο κ. Κοντιάδης. «Προφανώς, κατά την περίοδο έξαρσης της πανδημίας η ζωή και η υγεία έχουν προτεραιότητα, αυτό δεν σημαίνει όμως ότι η συρρίκνωση ή η αναστολή των υπόλοιπων ατομικών δικαιωμάτων μπορεί να αποτελέσει μία μόνιμη κατάσταση. Προσωπικά δεν θεωρώ ότι τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης αποτέλεσαν ένα “πρόσχημα” για την περιστολή των δικαιωμάτων, αλλά μία αναγκαιότητα. Από ένα σημείο και πέρα όμως η παρατεινόμενη επίκληση της πανδημίας μπορεί πράγματι να αποτελέσει πρόσχημα για τη διαιώνιση ορισμένων περιορισμών».
Είναι όμως γεγονός ότι το επιχείρημα του «υπέρμετρου» ή και «άχρηστου» φόβου χρησιμοποιείται από λαϊκιστές, συνωμοσιολόγους και αρνητές του ιού. Ρωτήσαμε τον κ. Κοντιάδη αν ενδέχεται η «αντιφοβική» ρητορεία να επηρεάσει τόσο την υγειονομική διαχείριση της κρίσης όσο τις κοινωνικές διαστάσεις της. «Ο φόβος για τη ζωή και την υγεία μας και των οικείων μας, μπροστά στην πανδημία, είναι δικαιολογημένος. Όμως για τους λαϊκιστές, δεξιούς και αριστερούς, ο λόγος περί πανδημίας συνιστά ένα νέο προνομιακό πεδίο δημόσιας παρέμβασης» απαντάει ο κ. Κοντιάδης.
Θα ενισχυθεί ο αυταρχισμός;
Στο δοκίμιο του κ. Κοντιάδη αναλύονται εκτενώς οι συνέπειες του περιορισμού θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων και προδιαγράφονται ανησυχίες για την επόμενη μέρα. Αναφέρεται μάλιστα όχι μόνο στα αυταρχικά καθεστώτα, που όπως γράφει «δεν χρειάζεται να διακρίνουν ανάμεσα σε κανονικότητα και κατάσταση εξαίρεσης» αλλά και σε ευρωπαϊκά κράτη με ανελεύθερα, ημιαυταρχικά καθεστώτα, όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία, όπου «η πανδημία ήταν αφορμή για να δοκιμαστούν νέες μορφές παραβίασης των αρχών του δημοκρατικού κράτους δικαίου».
Ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Βίκτορ Ορμπάν περπατά κοντά σε άλλους εκπροσώπους κατά τη διάρκεια ψηφοφορίας σχετικά με το νομοσχέδιο της κυβέρνησης για την προστασία από τον νέο κορονοϊό, στις 30 Μαρτίου 2020. [Zoltan Mathe/POOL/AFP]
«Το νέο βιοπολιτικό παράδειγμα που αναδύεται μέσα από την πανδημία είναι κατασκευασμένο από υλικά που προϋπήρχαν» μας λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας. «Η βιοπολιτική πειθάρχηση του κράτους πρόληψης, η εξάπλωση των ψηφιακών τεχνολογιών επιτήρησης, η απορρύθμιση των συνθηκών απασχόλησης, η τεχνοκρατική στροφή της μεταδημοκρατίας, η απονεύρωση του κοινωνικού κράτους, η άνοδος του δεξιού λαϊκισμού, ο εικονιστικός κόσμος της διαδικτυακής χειραγώγησης και της εκούσιας βιοπολιτικής αυτοπειθάρχησης ήταν ήδη εδώ».
Επισημαίνουμε στον κ. Κοντιάδη ότι σε ορισμένες πολιτείες των ΗΠΑ, οι αρχές παρακολουθούν τους διαδηλωτές αξιοποιώντας τις εφαρμογές ιχνηλάτησης που εγκατέστησαν στα κινητά τους με στόχο την αναχαίτιση της πανδημίας. «Το παράδειγμα αυτό είναι πράγματι προάγγελος των κινδύνων που υφίστανται» μας απαντάει. «Τα μέτρα και τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για την καταπολέμηση της πανδημίας δεν αποκλείεται να εφαρμοστούν με άλλες ευκαιρίες, ενισχύοντας τον αυταρχισμό».
Λαϊκιστές και συνωμοσιολόγοι στο προσκήνιο
Όπως σημειώνει ο κ. Κοντιάδης, σύμφωνα με το «παγκοσμιοποιημένο συνωμοσιολογικό φαντασιακό» (κατά τη διατύπωση του Γάλλου φιλοσόφου ΤαγκιέφΠιερ-Αντρέ Ταγκιέφ), η πανδημία εκπορεύεται από σκοτεινά κέντρα, προσφέροντας έτσι τον εφησυχασμό της εύκολης εξήγησης. Όπως λέει στο inside story, κατεξοχήν για τη λαϊκιστική ριζοσπαστική δεξιά, που στις σύγχρονες δημοκρατίες δεν αποτελεί πλέον μια «ομαλή παθολογία» του πολιτεύματος, αλλά μια «παθολογική ομαλότητα», η πανδημία ενεργοποίησε έναν πολιτικό λόγο κατά των περιοριστικών υγειονομικών μέτρων. Σε ορισμένες χώρες, μάλιστα, όπως η Ισπανία, προκάλεσε ευρύτερες ανακατατάξεις του κομματικού συστήματος και κυβερνητική αποσταθεροποίηση. Όπως τονίζει ο καθηγητής, οι συνωμοσιολογικές θεωρίες ενδέχεται επίσης να οδηγήσουν σε χαλάρωση της τήρησης των αναγκαίων μέτρων και σε νέα έξαρση της Covid-19 ή των μεταλλάξεων του ιού.
Ζητάμε τη γνώμη του καθηγητή για τον ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει η λαϊκιστική στροφή σε πολλές δυτικές δημοκρατίες και ειδικά στην ΕΕ, όπου ενισχύεται η αντιενωσιακή ρητορεία. «Η φωνή των ευρωπαϊστών καλύπτεται σήμερα όχι μόνο από τις κραυγές των εθνικολαϊκιστών, αλλά και από τις εύλογες αποδοκιμασίες που εκφράζουν οι κυβερνήσεις και ο λαοί του ευρωπαϊκού Νότου» σημειώνει ο κ. Κοντιάδης. «Η πανδημία επιδείνωσε τις ασυμμετρίες στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αποκάλυψε την έλλειψη αλληλεγγύης μπροστά σε έναν “εξωτερικό εχθρό”, για τον οποίον ουδείς μπορούσε να προσάψει ευθύνη σε επιμέρους εθνικά κράτη, όπως συνέβη με τη δημοσιονομική κρίση πριν από μια δεκαετία». Ο Ξενοφών Κοντιάδης όμως θεωρεί ότι η πανδημία αποτελεί ίσως την τελευταία ευκαιρία για να προχωρήσει η εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ενοποίησης, σε ένα παιχνίδι «όλα ή τίποτα», όπου η έκβαση θα είναι είτε μια νέα ενωσιακή θεσμική αρχιτεκτονική ή η υποχώρηση προς μια πολιτικά ακέφαλη ενιαία αγορά με αβέβαιο μέλλον.
Εκτός όμως των αρνητικών πτυχών από τη διαχείριση της πανδημίας, ο κ. Κοντιάδης αναγνωρίζει και τις θετικές. «Στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναμένουμε με αγωνία την έκβαση της διαπραγμάτευσης για το πρόγραμμα στήριξης των εθνικών οικονομιών που πρότεινε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Αν η πρόταση γίνει δεκτή, θα πρόκειται για μια νίκη της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης και της ευρωπαϊκής ιδέας». Ειδικά για τη χώρα μας, ο καθηγητής επισημαίνει πως ήταν εξαιρετικά σημαντικό ότι τα μέτρα λήφθηκαν εγκαίρως, ο πληθυσμός ακολούθησε με σοβαρότητα τις οδηγίες για την πρόληψη της εξάπλωσης του ιού και για πρώτη φορά εδώ και αρκετά χρόνια διαμορφώθηκαν πολιτικές συναινέσεις.
Πόσο θα διαρκέσει «όλο αυτό»
Συνακόλουθα, ζητήσαμε από τον συγγραφέα να τολμήσει μια πρόβλεψη αφενός για το βάθος και την έκταση της συντελούμενης αλλαγής (αυτό που αποκαλεί «νέα διαρρύθμιση της ζωής»), και αφετέρου για τη χρονική διάρκειά της.
«Είναι θέμα χρόνου να υποχωρήσει η πανδημία, όχι όμως και ο φόβος», μας είπε. «Η επάνοδος μιας, τουλάχιστον επιφανειακής, κανονικότητας δεν θα εξαφανίσει από το συλλογικό ασυνείδητο την πλανητική βιοπολιτική άσκηση της Άνοιξης του 2020. Οι μεταβολές που επήλθαν την περίοδο της πανδημίας αφήνουν ένα ανεξίτηλο αποτύπωμα». Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει, ο φόβος ενδέχεται μετά από ένα διάστημα να μην επικεντρώνεται πλέον στην ίδια τη ζωή, αλλά στην ξαφνική απώλεια ελέγχου των συνθηκών της. «Οι επιπτώσεις για τις οικονομίες, άρα για την απασχόληση και το βιοτικό επίπεδο, καθώς και οι νέες απειλές για την ιδιωτικότητα και τα προσωπικά δεδομένα όλων μας, είναι δυστυχώς πιθανό να επεκταθούν σε βάθος χρόνου» καταλήγει.
Η πανδημία είναι μόνο μια προειδοποίηση της επερχόμενης περιβαλλοντικής καταστροφής
Ο κ. Κοντιάδης περιγράφει τη διαχείριση της πανδημίας ως «την ευρύτερη, την εντατικότερη και ίσως την πιο αναγκαία άσκηση βιοπολιτικής ρύθμισης στην Ιστορία». Ποιο είναι όμως το σημαντικότερο συμπέρασμα από την έως τώρα διαχείριση της κατάστασης; «Κατά τη γνώμη μου η πανδημία είναι μόνο μια προειδοποίηση μπροστά στις επιπτώσεις της επερχόμενης περιβαλλοντικής καταστροφής» απαντάει. «Η κλιματική αλλαγή, ως κορυφαίο πλανητικό πρόβλημα σήμερα, βρίσκεται στην καρδιά όλων των γεωπολιτικών διακυβευμάτων και συνδέεται άμεσα όχι μόνο με την πανδημία, αλλά και με την έκρηξη των ανισοτήτων, τις διευρυνόμενες μεταναστευτικές ροές, την ενεργειακή ανισοκατανομή, τις αντινομίες μεταξύ συστήματος παραγωγής και συστήματος αναπαραγωγής της ζωής. Άρα, μπροστά στον κοινό κίνδυνο πρέπει να ενισχυθεί η διεθνής και η ευρωπαϊκή συνεργασία, αφού πλέον έγινε σαφές ότι κανείς δεν είναι ασφαλής μπροστά στις νέες πλανητικές απειλές».
Η πανδημία ως αυξητικός παράγοντας των ανισοτήτων
Η αρχική (ψευδ)αίσθηση της απόλυτης ισότητας απέναντι στην υγειονομική απειλή, δίνει σταδιακά, όπως αναφέρεται και στο βιβλίο, τη θέση της σε νέες ανισότητες και επιταχύνει την περιθωριοποίηση των ευάλωτων πληθυσμών. Ρωτάμε τον καθηγητή αν θα μπορούσαν αυτές οι υγειονομικές ανισότητες να αποτελέσουν πεδίο συγκρούσεων και νέων ταξικών διαχωρισμών.
«Η πανδημία και οι βιοπολιτικές ρυθμίσεις που τη συνόδευσαν ανασύρουν, αναπαράγουν και οξύνουν τις ανισότητες» μας λέει ο κ. Κοντιάδης παραφράζοντας μάλιστα τον αφορισμό του Ζαν-Πωλ Σαρτρ για την πανώλη: «Η πανδημία δεν δρα παρά ως αυξητικός παράγοντας των ανισοτήτων: χτυπάει τη δυστυχία, φειδωλεύεται τους πλούσιους». Όπως αναφέρει, η πιο προφανής ανισότητα βιώνεται βέβαια στις ίδιες τις συνθήκες του εγκλεισμού, με γνώμονα τη διαθέσιμη επιφάνεια κατοικίας ανά άτομο, αποτυπώνοντας τη διπλή, ταξική και εθνοτική, ανισότητα του συνωστισμού στη γεωγραφία των πόλεων. «Προφανώς η αύξηση της ανεργίας και των φαινομένων κοινωνικού αποκλεισμού, που ήρθαν μετά την υγειονομική κρίση, θα εντείνουν τις προϋπάρχουσες κοινωνικές ανισότητες, άρα θα προκαλέσουν και νέες συγκρούσεις».
Ο καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου τοποθετήθηκε και αναφορικά με την ανθεκτικότητα των θεσμών και των Συνταγμάτων: «Η υγειονομική κρίση έπληξε απροσδόκητα την ομαλή λειτουργία κοινωνικών σχηματισμών, έννομων τάξεων και θεσμών, καθιστώντας αναγκαία τη διαχείριση καινοφανών δεδομένων. Η πανδημία αποτέλεσε στις πληττόμενες χώρες ένα απρόβλεπτο γεγονός, που δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηριστεί ως καταστροφή. Υπό αυτό το πρίσμα προσφέρει το κατάλληλο έδαφος για την κριτική προσέγγιση του τρόπου που ανταποκρίνονται ή αντιδρούν οι συνταγματικοί θεσμοί, με γνώμονα το κριτήριο της ανθεκτικότητας. Θα χρειαστεί, πάντως, κάποιος χρόνος για να αποτιμήσουμε πόσο ανθεκτικό θα αποδειχθεί το Σύνταγμά μας».
«Όπου υπάρχει κίνδυνος φυτρώνει και η σωτηρία»
Κλείνοντας τη συζήτησή μας ρωτήσαμε τον Ξενοφώντα Κοντιάδη κατά πόσο είναι αισιόδοξος ότι θα κερδίσουμε το «στοίχημα της βιολογικής επιβίωσης» χωρίς να απεμπολήσουμε τη φιλελεύθερη δημοκρατία, το κοινωνικό κράτος και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Μας απαντάει επιστρατεύοντας έναν στίχο του Γερμανού ποιητή ΧαίλντερλινΦρήντριχ Χαίλντερλιν: «Όπου υπάρχει κίνδυνος φυτρώνει και η σωτηρία». Όπως μας εξηγεί, τον κίνδυνο αυτό προσέφερε η πανδημία με τον πιο απτό και επώδυνο τρόπο. «Η πανδημία θα μπορούσε να εξελιχθεί σε μία μορφή καταστροφής, που μετά τον φόβο θα προκαλέσει τη συλλογική αφύπνιση. Και μόνο η ελπίδα ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί, είναι νομίζω έκφραση αισιοδοξίας».
Μια αχτίδα αισιοδοξίας αναδύεται και στον επίλογο του βιβλίου, όπου ο συγγραφέας «επιστρατεύει» τα λόγια του συγγραφέα Χένρι ΜίλερΧένρυ Μίλλερ: «Ενώ ο κόσμος είναι έτοιμος για κάτι το διαφορετικό, για να το καταλάβουν αυτό οι λαοί φαίνεται ότι χρειάζεται ένας πόλεμος ή μια κολοσσιαία καταστροφή». Όπως αναρωτιέται ο Κοντιάδης, «θα μπορούσε η πανδημία να εξελιχθεί σε μια τέτοια καταστροφή, που μετά τον φόβο να προκαλέσει τη συλλογική αφύπνιση;» Το ίδιο αναρωτιόμαστε και ενδόμυχα ελπίζουμε κι εμείς.