Πρώτο Θέμα, 01/07/18
Ο Ταγίπ Ερντογάν είναι πλέον και επίσημα απόλυτος κυρίαρχος στην Τουρκία. Με τις διπλές εκλογές της περασμένης Κυριακής, προεδρικές και βουλευτικές, κλείνει ένας κύκλος που άνοιξε πριν από 16 χρόνια, όταν το κόμμα του κέρδισε πρώτη φορά την εξουσία εκμεταλλευόμενο την οικονομική κρίση, την άνοδο του ισλαμισμού και τις καταγγελίες για σκάνδαλα των κεμαλιστών. Έκτοτε, με αποκορύφωμα την τελευταία διετία, πέτυχε να αλώσει σταδιακά όλους τους κρατικούς μηχανισμούς, να ελέγξει τα ΜΜΕ, να φιμώσει κάθε αντίλογο στην κοινωνία πολιτών και τα πανεπιστήμια, να φυλακίσει εκατοντάδες χιλιάδες διαφωνούντες, αλλά ταυτόχρονα να συγκροτήσει ένα πλειοψηφικό ρεύμα υποστηρικτών του, μετερχόμενος θεμιτά και αθέμιτα μέσα.
Όμως οι εκλογές της 24ης Ιουνίου αποτελούν, πρωτίστως, την αφετηρία μίας βαθιάς θεσμικής μεταβολής στην Τουρκία, καθώς τίθεται σε ισχύ το νέο Σύνταγμα, ολοκληρώνοντας τον κύκλο του αυταρχισμού. Όταν ο Πρόεδρος Ερντογάν εξήγγειλε την πρόθεσή του να αναθεωρήσει το Σύνταγμα της Τουρκίας, το δεδηλωμένο σκεπτικό του ήταν η ενίσχυση των προεδρικών εξουσιών, μετατρέποντας το σύστημα διακυβέρνησης από κοινοβουλευτικό σε προεδρικό. Ωστόσο, όπως προκύπτει και από σχετική έκθεση της Επιτροπής της Βενετίας, στην πραγματικότητα το νέο τουρκικό Σύνταγμα, που κυρώθηκε με δημοψήφισμα τον Απρίλιο του 2017, δεν εισάγει ένα προεδρικό σύστημα ή μια καινοφανή παραλλαγή του, αλλά εγκαθιδρύει ένα αυταρχικό κράτος με επικεφαλής τον παντοδύναμο Πρόεδρο.
Η κατάργηση του αξιώματος του Πρωθυπουργού σύμφωνα με το νέο Σύνταγμα και η απονομή της αρμοδιότητας διορισμού των υπουργών στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας δεν αποτελούν καθεαυτές στοιχεία εκτροπής. Κύριο χαρακτηριστικό κάθε προεδρικού συστήματος είναι η αυστηρότερη διάκριση των εξουσιών και η άμεση εκλογή Προέδρου, που συγκεντρώνει κρίσιμες αρμοδιότητες χωρίς η θέση του να εξαρτάται από την εμπιστοσύνη της Βουλής. Όμως, στα προεδρικά συστήματα προβλέπονται θεσμικά αντίβαρα για την εξισορρόπηση των εξουσιών του.
Αντίθετα, στο «Σύνταγμα Ερντογάν» ο Πρόεδρος επιτρέπεται να είναι παράλληλα αρχηγός του κόμματός του, ελέγχοντας έτσι το Κοινοβούλιο, το οποίο έχει επίσης την αρμοδιότητα να διαλύσει για οποιονδήποτε λόγο. Ταυτόχρονα αποδυναμώνεται η ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας, ανατρέποντας το τελευταίο ισχυρό αντιστάθμισμα έναντι του Προέδρου.
Έτσι ολοκληρώνεται το σχέδιο Ερντογάν να ελέγξει όλες τις κρατικές εξουσίες, τη στιγμή που ήδη μετά την απόπειρα πραξικοπήματος του Ιουλίου 2016 η χώρα διολίσθησε σε καθεστώς έκτακτης ανάγκης, διαρρηγνύοντας θεμελιώδεις δικαιοκρατικούς θεσμούς, παραβιάζοντας κατάφωρα τα ατομικά δικαιώματα και προβαίνοντας σε απηνείς διώξεις οποιουδήποτε επιχείρησε να αρθρώσει αντίλογο. Πλέον, με τη θέση σε ισχύ του νέου Συντάγματος, το καθεστώς στην Τουρκία και επισήμως μπορεί να χαρακτηριστεί ως αυταρχικό. Η εξουσία θα ασκείται συγκεντρωτικά και προσωποπαγώς, προβαίνοντας στη βίαιη καταστολή κάθε αντιπολιτευτικής φωνής.
Η Τουρκία αποτελεί λοιπόν και τυπικά πρότυπο αυταρχικής δημοκρατίας, δίπλα σε χώρες όπως η Ρωσία, η Πολωνία, η Ουγγαρία και η Βενεζουέλα. Ωστόσο τα προβλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει ο πανίσχυρος Πρόεδρος έχουν συσσωρευτεί. Η τουρκική οικονομία καταρρέει. Οι πολεμικές εστίες και οι διεθνείς εντάσεις που προκάλεσε τους τελευταίους μήνες με Ιράκ, Συρία, Κύπρο και Ισραήλ δεν είναι εύκολα διαχειρίσιμες. Οι εσωτερικές συγκρούσεις, εθνικές (απέναντι στους Κούρδους), θρησκευτικές, πολιτισμικές και κοινωνικές, αθροιζόμενες με τα εξωτερικά μέτωπα και την οικονομική κρίση, συνθέτουν ένα εκρηκτικό μείγμα. Η πολιτική ηγεμονία του Ερντογάν βρίσκεται στην κορύφωσή της, όμως ταυτόχρονα απειλείται όσο ποτέ. Δεν ήταν λίγες οι φορές στην Ιστορία που ο θρίαμβος αποδείχθηκε ότι απείχε ελάχιστα από την καταστροφή.