Πρώτο Θέμα, 11/3/2018
Το μήνυμα των ιταλικών εκλογών είναι σαφές: Επικράτηση του εθνολαϊκισμού και κατακρήμνιση της Κεντροαριστεράς. Το μήνυμα αυτό έρχεται να επιβεβαιώσει τη δραματική αναδιάρθρωση της εκλογικής γεωγραφίας στην Ευρώπη: Ραγδαία άνοδος της λαϊκίστικής Ακροδεξιάς στη Γαλλία, την Ολλανδία, την Τσεχία και τη Γερμανία τους προηγούμενους μήνες και αντίστοιχη συρρίκνωση της ευρωπαϊκής Σοσιαλδημοκρατίας.
Το εκλογικό αποτέλεσμα στην Ιταλία δεν αποτελεί έκπληξη. Το ερώτημα είναι γιατί οι δυνάμεις της Κεντροαριστεράς, αλλά και της μετριοπαθούς Κεντροδεξιάς, αρνούνται να αποδεχθούν αυτή την πραγματικότητα και συνεχίζουν να πορεύονται σαν να μην έχουν επίγνωση ότι αν δεν αντιστραφεί η τάση αυτή πολύ σύντομα θα αποτελούν μία ισχνή μειοψηφία.
Γιατί λεηλατείται η Κεντροαριστερά από τα εθνολαϊκιστικά κόμματα; Μία εξήγηση που προτείνεται από πολλούς είναι ότι απέτυχε να εκπληρώσει τις εξαγγελίες της και τώρα τιμωρείται από τους πολίτες για την υποταγή της στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. Μία άλλη εξήγηση που προτείνεται είναι ότι δεν κατάφερε να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες του μεταψυχροπολεμικού κόσμου, της τρίτης βιομηχανικής επανάστασης και της παγκοσμιοποίησης. Όμως καμιά από τις προηγούμενες θεωρίες εξήγησης δεν είναι επαρκής.
Η συζήτηση σήμερα για τη Σοσιαλδημοκρατία κινείται πάνω σε ένα δίπολο: Από τη μία πλευρά η εκδοχή του λεγόμενου «νέου προοδευτικού κέντρου» και του σοσιαλφιλελευθερισμού, της οποίας οι υποστηρικτές φτάνουν μέχρι την εγκατάλειψη των αξιακών και ιδεολογικών αναφορών της Σοσιαλδημοκρατίας. Από την άλλη πλευρά, εκείνοι που επιμένουν στη σημασία της διάκρισης Δεξιά-Αριστέρα και στην πρόταξη της μάχης κατά των ανισοτήτων, δίνοντας έμφαση όχι τόσο στο ταυτοτικό πρόβλημα όσο στο νέο κοινωνικό ζήτημα, τις νέες επισφάλειες στην εργασία, στην αγωνία του πρεκαριάτου που διατρέχει οριζόντια όλες τις κοινωνικές τάξεις και τα στρώματα από τα χαμηλά εισοδήματα μέχρι την ανώτερη μεσαία τάξη.
Ωστόσο η φωνή των εθνολαικϊστικών κομμάτων ακούγεται πιο δυνατά. Ο σύγχρονος λαϊκισμός διασταυρώνεται με την αντισυστημικότητα, με το αφήγημα της αντιπαράθεσης με τις ελίτ. Οι λαϊκιστές δηλώνουν «οργισμένοι», οι ψηφοφόροι τους εμφανίζονται «αγανακτισμένοι», «απογοητευμένοι» ή «ηθικά επαναστατημένοι». Η αντίθεση στο «σύστημα», στις «ελίτ» αποτελεί τη μια όψη του σύγχρονου λαϊκισμού. Η δεύτερη όψη είναι η εναντίωσή του προς τον πλουραλισμό, υποστηρίζοντας δεδηλωμένα ή υπό τας γραμμάς την ιδέα ενός μοναδικού, αυθεντικού και ομοιογενούς λαού, εξ ονόματος του οποίου εκφράζεται αδιαμεσολάβητα ο λαϊκιστής ηγέτης.
Ο εθνολαϊκισμός θρέφεται από τη διασταύρωση της οικονομικής με την προσφυγική κρίση. Η απαξίωση της πολιτικής και του πολιτικού προσωπικού εκφράζεται με την ενδυνάμωση των πολιτικών άκρων. Τα σκάνδαλα διαφθοράς, υπαρκτά ή κατασκευασμένα, πλήττουν τα παραδοσιακά κόμματα προς όφελος των εθνολαικϊστών. Η απόδοση ευθυνών για την αποδυνάμωση της οικονομίας και της κοινωνικής συνοχής δεν συντελείται απλά με την απαίτηση για ανανέωση της πολιτικής τάξης και επανίδρυση των συστημικών κομμάτων, αλλά με την εκ βάθρων αμφισβήτηση του πολιτειακού πλαισίου. Παράλληλα τίθεται σε αμφισβήτηση, με εκρηκτικό τρόπο, το ευρωπαϊκό ενωσιακό οικοδόμημα.
Πότε θα λάβουν επιτέλους το μήνυμα οι μετριοπαθείς, δημοκρατικές, φιλοευρωπαϊκές και αντιλαικιστϊκές δυνάμεις της Ευρώπης; Ίσως η συνεργασία Κεντροδεξιάς και Κεντροαριστεράς στη Γερμανία, την ατμομηχανή της Ευρώπης, να αποτελεί την τελευταία ευκαιρία. Αν δεν υπάρξουν βαθιές μεταρρυθμίσεις στους πολιτικούς θεσμούς, την κοινωνική συνοχή και το πολιτικό προσωπικό, τόσο στο εσωτερικό των κρατών όσο και στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι ανατροπές που θα επιφέρει η επικράτηση των εθνολαϊκιστών θα καταστούν μη αναστρέψιμες.