ΕφΣυν, 25.10.2025
Η έννοια του έθνους είναι σύνθετη, αμφιλεγόμενη και πολιτικά φορτισμένη. Για περισσότερο από μισό αιώνα το έθνος ως νοητική κατηγορία τέθηκε στο επίκεντρο της πολιτικής αντιμαχίας στην Ελλάδα χωρίζοντας τους πολίτες σε εθνικόφρονες, δηλαδή εκείνους που «υπερασπίζονταν» τα εθνικά ιδεώδη, και σε όσους (υποτίθεται ότι) τα επιβουλεύονταν. Σταδιακά μετά τη Μεταπολίτευση η διάκριση αυτή υποχώρησε, καταλήγοντας να ταυτίζεται η εθνικοφροσύνη με τον ακραίο συντηρητισμό.
Τι σημαίνει έθνος; Σε τι διαφέρει στις σύγχρονες δημοκρατίες από τον κυρίαρχο λαό; Προϋπάρχει το έθνος της κρατικής οντότητας ή συγκροτείται σε σώμα ταυτόχρονα με την ανάδυση των εθνικών κρατών; Πότε η έννοια του έθνους χρησιμοποιείται ως όπλο των κρατούντων απέναντι στους αντιπάλους τους και πότε αποκτά προοδευτικό περιεχόμενο ως μέσο απελευθέρωσης απέναντι στην αποικιοκρατία και ως κεντρική έννοια για τη διαμόρφωση της ταυτότητας των μειονοτήτων μέσα στις «αυτοκρατορίες» της εποχής της παγκοσμιοποίησης;
Στο πρόσφατο βιβλίο του ο καθηγητής Σπύρος Βλαχόπουλος θέτει τα κρίσιμα ερωτήματα με σαφήνεια και οξυδέρκεια: ποια στοιχεία συγκροτούν σήμερα ένα έθνος; Πώς μεταβάλλεται η έννοια του έθνους στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες, μπροστά στα ισχυρά μεταναστευτικά ρεύματα και την κατάργηση των συνόρων εντός της Ευρωπαϊκής Ενωσης; Είναι το έθνος μια «φαντασιακή κοινότητα» ή μια κοινωνική συλλογικότητα με ιστορικό και πολιτισμικό βάθος; Ωστόσο το κεντρικό ερώτημα της μελέτης είναι διαφορετικό: για ποιο λόγο το Σύνταγμά μας χρησιμοποιεί τους ευμετάβλητους και δυσερμήνευτους όρους «έθνος» και «εθνικό» συνολικά είκοσι φορές και ποιο είναι το κανονιστικό τους περιεχόμενο;
Ενδεικτική της τεράστιας νομικής σημασίας του όρου «έθνος» στο Σύνταγμα είναι η χρήση του από το Συμβούλιο της Επικρατείας, που έκρινε αντισυνταγματικό τον νόμο για τους όρους και τη διαδικασία πολιτογράφησης (Ν. 3838/2010). Οπως έκρινε το δικαστήριο, «η νομιμοποίηση της κρατικής εξουσίας βασίζεται μεν στη βούληση του λαού, αλλά υπάρχει και ασκείται προς το συμφέρον του έθνους, οντότητας υπερβαίνουσας χρονικά την εν ζωή κοινότητα των ανθρώπων. […] Ο τρόπος απονομής της ελληνικής ιθαγένειας πρέπει να διενεργείται υπό προϋποθέσεις, οι οποίες δεν αναιρούν τον εθνικό χαρακτήρα του κράτους, ο οποίος κατοχυρώνεται στο άρθρο 1 παρ. 3 του Συντάγματος». (ΣτΕ 350/2011 και Ολομ. ΣτΕ 460/2013). Ετσι κρίθηκε ότι το δίκαιο της ιθαγένειας δεν πρέπει «να επιτρέπει την είσοδο στη λαϊκή κοινότητα (λαός) αλλοδαπών προσώπων χωρίς ουσιαστικό πραγματικό δεσμό με αυτή» με αποτέλεσμα «να αποσυντίθεται η έννοια του έθνους». Πρόκειται για την επιστροφή σε μια μεσοπολεμική αντίληψη που αναβιβάζει τη βούληση του έθνους σε συνταγματική αρχή υπέρτερης βαρύτητας από τη βούληση του λαού.
Ο συγγραφέας καταδικάζει την καταχρηστική και διαστρεβλωτική χρήση του όρους «έθνος» ως εργαλείου διχασμού της ελληνικής κοινωνίας. Επισημαίνει όμως ότι οι έννοιες του έθνους και του λαού δεν ταυτίζονται, όπως άλλωστε δέχεται σύσσωμη σχεδόν η ελληνική συνταγματική επιστήμη. Το ζήτημα είναι πώς αξιοποιούνται ερμηνευτικά οι σχετικές συνταγματικές ρυθμίσεις. Ξεκινώντας από μια εκτενή αναδρομή στις προπαρασκευαστικές εργασίες του Συντάγματος του 1975, στη μελέτη φωτίζονται οι διαφορετικές απόψεις για την έννοια «έθνος», ιδίως στο άρθρο 1 παρ. 3 του Συντάγματος που προβλέπει ότι «όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του Εθνους και ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα».
Η αντιπολίτευση διατύπωσε τότε έντονη κριτική. Διερωτώνταν στη Βουλή ο Ηλίας Ηλιού: «Μήπως σε αυτή την ατημέλητη χρήση των αντιπαραθέσεων του όρου Εθνος και του όρου Λαός υπάρχει κάποια πονηρή πολιτική επιδίωξη; Μήπως θέλουν πάλι την εθνοκαπηλεία;» Παρεμφερείς επιφυλάξεις διατυπώθηκαν σχετικά με την αναφορά του άρθρου 16 του Συντάγματος στην «ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης» ως σκοπού της παιδείας. Αντιρρήσεις προβλήθηκαν επίσης από τον γενικό εισηγητή της μειοψηφίας, Δημήτρη Τσάτσο, ως προς τη χρήση του όρου Εθνος αντί του Λαού στο άρθρο 51 παρ. 2 που προβλέπεται ότι «οι βουλευτές αντιπροσωπεύουν το Εθνος».
Στο βιβλίο αναδεικνύονται οι πολλαπλές σημασιολογικές διαστάσεις του όρου «έθνος» στο Σύνταγμα. Ο συγγραφέας υποστηρίζει τη λειτουργία του έθνους ως συνεκτικού στοιχείου της ελληνικής κοινωνίας και παράγοντα αλληλεγγύης υπό μια ανοιχτή και συμπεριληπτική εκδοχή, η οποία δεν θα στηρίζεται σε όρους «προγονικής καθαρότητας» αλλά σε κοινά βιώματα, κοινές αγωνίες και κοινές πολιτιστικές αξίες. Πρόκειται για μια αντίληψη που προτάσσει την ενοποιητική λειτουργία του έθνους ως συμπληρωματικού προς τον όρο «λαός».
Η συνταγματική λειτουργία του όρου «έθνος» δεν είναι σήμερα νοητό να παραπέμπει στις διχαστικές και καταχρηστικές επικλήσεις του παρελθόντος. Οπως γράφει ο Βλαχόπουλος, ο όρος «συνιστά μια από τις πιο σύγχρονες συνταγματικές έννοιες, αφού στη διαχρονική του διάσταση περιλαμβάνει την ευθύνη των τωρινών πολιτών απέναντι στις μελλοντικές γενεές». Υπό αυτό το πρίσμα, προσθέτουμε εδώ, θα μπορούσε άλλωστε να συνδυαστεί κατεξοχήν με τις έννοιες της διαγενεακής αλληλεγγύης και της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας σε μια εποχή βαθιάς κοινωνικής και οικολογικής κρίσης.